Łódź you?24 min read

Łódź to miasto, z którego bardzo często heheszkujemy. W końcu to na nie narzekał Adaś Miauczyński, jako łodzianin.

Dużo można mówić też o tym, jak wygląda sytuacja majątkowa tego miasta, ogólny wizerunek w mediach i tym jak odbierane jest na tle innych.

Myślicie, że to będzie prześmiewczy wpis?

Otóż nie. Cenię sobie Łódź za to, że mimo, iż tyle przeszła ciągle walczy. Łódź to nasz Kopciuszek, który chyba tylko niepotrzebnie czeka na Księcia z bajki.

Postaram się udowodnić Wam, że śmiać się i krytykować jest bardzo łatwo, ale szukać prawdziwych przyczyn, dostrzegać realia – znacznie ciężej. Zapraszam na podróż w czasie po zakamarkach przyczyn, skutków oplecionych tkanką miejską.

Niepozorne początki

Łódź początkowo była małą wsią. Prawa miejskie zostały nadane tu wraz z pozwoleniem na organizowanie targów. Stare Miasto Łodzi zostało ulokowane przy rzece Łódce, za sprawą króla Władysława Jagiełły w 1423 roku.

Król lokował miasto na prawie magdeburskim. Z perspektywy urbanistycznej oznaczało to, że Łódź miała Rynek na planie kwadratu oraz prostopadle wychodzące z niego ulice. Rynek był miejscem handlu – to tu odbywały się cotygodniowe targi w środy oraz dwa doroczne jarmarki. Zabudowa miejska koncentrowała się wokół Rynku oraz wychodzących z niego ulic. Ku południowi wybiegał z Rynku Trakt Królewski do Krakowa. W kierunku zachodnim wychodziły: Podrzeczna, położona najbliżej rzeki, Drewnowska (zwana tak od nazwiska rodziny Drewnowiczów), oraz Stodolniana, która prowadziła do stodół miejskich. Ku północy wychodziła ulica zwana Cyganką oraz Trakt Królewski, który podążał do Torunia.

W końcu XVI wieku miasto stało się lokalnym ośrodkiem handlowym oraz rzemieślniczym. „Łodź rolnicza”, na początku XVI wieku, liczyła 70 rodzin mieszczańskich i około 30 domostw.

Okres najazdów szwedzkich w połowie XVII w. doprowadził do upadku i częściowego wyludnienia. W 1739 r. w Łodzi mieszkało 97 rodzin. W 1777 r. Łódź liczyła 265 mieszkańców, a w mieście stało 66 domów. 

Boom

W 1820 rząd Królestwa Polskiego włączył Łódź do grona osad przemysłowych w kalisko-mazowieckim okręgu przemysłowym. Dlaczego to bolduję? Bo to był TEN MOMENT. To w tym momencie zaczyna się ten niesamowity rozwój tego miasta:

Kalisko-mazowiecki okręg przemysłowy obejmował ośrodki przemysłowe położone na trakcie fabrycznym Warszawa–Kalisz. Był to pierwszy polski okręg przemysłowy w dobie rewolucji przemysłowej. Łodzi przyznano rolę ośrodka tkackiego i sukienniczego. Decyzja ta była początkiem okresu rozwoju „Łodzi przemysłowej”, czyli czasu prosperity.

W 1821 roku Rajmund Rembieliński – Prezes Komisji Województwa Mazowieckiego – rozpoczął działania zmierzające do utworzenia osady fabrycznej. Po regulacji fabryczna Łódź składała się z sześciu części, w skład których wchodziło: Stare Miasto, osada sukiennicza zwana „Nowym Miastem”, osada tkacka, osada prządnicza, Osada Szlązaki oraz Nowa Dzielnica. Nowa osada, nazwana Nowym Miastem, powstała w latach 1821–1823 i znajdowała się na południe od „starej” wiejskiej Łodzi, czyli gruntów Starego Miasta. 

Łódź a Piotrkowska

Do miasta mieli zacząć napływać nowi mieszkańcy. „Nowe Miasto” miało sprostać potrzebom rozwojowym. Zgodnie z zasadami planistycznymi nowe miasto miało także Nowy Rynek. Był to najważniejszy elementem- centralnie położony, ośmioboczny, z czterema wylotowymi ulicami na jego osiach, w tym ulicą Piotrkowską.

Podobno w każdej legendzie jest trochę prawdy – tak samo jest z miastem. Każde miasto nosi jakąś przeszłość historyczną. W Łodzi to jej główna ulica – początkowo obecna pełniła ona funkcję traktu łączącego Piotrków Trybunalski ze Zgierzem i przed 1821 rokiem nazywana była traktem piotrkowskim. I chociaż można mówić o jej kreśleniu i wytyczaniu, de facto jest to poprawiony istniejący już wtedy, trakt.

Rok 1821 przyjmuje się za powstanie ulicy Piotrkowskiej: wyznaczono wówczas nową oś traktu (prostując jego przebieg), ośmioboczny rynek (Rynek Nowego Miasta, obecny Plac Wolności) oraz poszczególne przecznice. W latach 1824–1827 wytyczono osadę „Łódka”, położoną na południe od „Nowego Miasta”, projektowana była jako ulicówka, czyli wieś, wzdłuż osi (ulicy), którą stanowiła ulica Piotrkowska.

Na wschodzie zlokalizowano ogrody włókiennicze pod przemysł.

W 1824 roku rozpoczęto zaludnianie ulicy Piotrkowskiej: w osadzie Nowe Miasto osiedlali się sukiennicy przybywający głównie z Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Dolnego Śląska, a w osadzie Łódka tkacze lnu i bawełny z Saksonii, Czech, Dolnego Śląska i Prus. Przybywający otrzymywali parcelę na własność „dziedziczno-czynszową” tytułem użytkowania wieczystego, zapomogę finansową na zagospodarowanie, drewno na budowę domu i zwolnienie z podatków na 6 lat. Prawa do nabywania posesji przy głównej ulicy byli pozbawieni Żydzi, którym wyznaczono rewir na Starym Mieście jako miejsce zamieszkania.

Na wydzielonych parcelach budowano standardowe domy – warsztaty, które lokalizowano frontem do ulicy, resztę zaś poszczególnych działek stanowiły „ogrody” dla rodziny właściciela.

Wszystko się zmienia

Od połowy XIX wieku rozpoczął się proces zmiany charakteru ulicy. Budowały się też kamienice. Stare, niskie bydynki zostały zastępowane nowoczesnymi, wysokimi domami czynszowymi. Sukiennicy, zmieniali fach na bardziej rentowny.

Zmiały się też partery budynków: powstawały wyszynki, sklepiki. Charakter zmienił się na handlowy, wielkomiejski.

Manufaktury

Łódź jednak to przede wszystkim miasto przemysłowe. To na przemysle opierał się cały rozwój. W mieście powstały zarówno niewielkie zakłady przemysłowe np.: „Biała Fabryka” Ludwika Geyera, z otynkowanymi ścianami i pierwszą maszyną parową. Rozpoczęcie mechanizacji przemysłu zostało oznaczone pojawieniem się w Łodzi pierwszego komina fabrycznego. Za kilkadziesiąt lat o mieście tym będziemy mówić już jako Miasto Kominów. A manufaktury*? No cóż, co prawda tak nazywa się obecnie centrum handlowe, ale manufaktura, zdefinicji, to zakład gdzie dominuje praca ręczna. Tu były to zakłady zmechanizowane. Warto mieć to na uwadze mówiąc o Łodzi. 
[* przyp. Kosma Nykiel, dzięki za korektę!] 

W latach 30. XIX w. było to największe przedsiębiorstwo przemysłowe w Królestwie Polskim. Łódź eksportowała swoje wyroby głównie do Rosji i Chin.

Do określenia tego przyczyniła się także fabryka Poznańskiego – dziś znana jako Manufaktura – do końca XIX wieku kompleks miał blisko 30 ha powierzchni. Była to pełnowydziałowa fabryka włókiennicza przetwórstwa bawełny. Wizytówką kompleksu była przędzalnia bawełny z czerwonej nieotynkowanej cegły wysoka na 5 kondygnacji.

Łódź stała się przysłowiową Ziemią Obiecaną (tak, z tym tytułem wiąże się powieść W. Reymonta). Było to miejsce wielkich szans, powstawania fortun rodzin, głównie trzech potentatów: Izrael Poznański Zaliczany razem z Ludwikiem Geyerem (Biała Fabryka) i Karolem Scheiblerem (Księży Młyn) do łódzkich „królów bawełny”. Było to też miejsce bogacenia się innych narodowości – głównie dla Żydów, Niemców, Polaków i Rosjan.

Łodź przeobraziła się w ciągu kilkudziesięciu lat z małej mieściny liczącej w 1830 r. 4 tys. w przemysłową metropolię z ponad 500 tys. mieszkańców w 1914 roku.

Sami sobie

Łódź stała się znaczącym ośrodkiem na mapie Księstwa Warszawskiego, a potem Królestwa Polskiego. Mimo to pozostawała niedoceniana przez władze rosyjskie i niedoinwestowana pod względem infrastruktury transportowej, technicznej i społecznej. Mimo jej rozmiarów oraz rozwoju gospodarki miasto podlegało gubernatorowi w znacznie mniejszym Piotrkowie.

Za publiczne pieniądze w 1845 otwarto szpital sfinansowany przez miasto Łódź oraz darczyńców prywatnych i z ceduł muzycznych.

Wszystko inne, co powstawało w mieście, finansowane było z pieniędzy przemysłowych bogaczy – np. Dworzec Łódź Fabryczna, powstały z inicjatywy Karola Scheiblera.

To jednak nie wystarczało ponieważ połączenia kolejowe w kierunku północnym, północno-zachodnim oraz południowym nie istniały.

Mimo, że Piotrkowska była reprezentacyjną promenadą z eleganckimi kamienicami, w całym mieście brak było sieci kanalizacyjnej i wodociągowej.

Szkolnictwo stało na niskim poziomie – była to konsekwencja żywiołowego rozwoju demograficznego Łodzi. W 1897 r., wśród ogółu mieszkańców Łodzi (314 tys.) w wieku 10 lat i więcej 50,5% potrafiło pisać i czytać. Analfabetyzm najbardziej rozpowszechniony był wśród robotników. Sprawę miała usprawnić ustawa o regulującji czasu pracy nieletnich i obligująca właścicieli fabryk do umożliwienia nauki dzieciom, które nie ukończyły szkoły jednoklasowej. Założeniem było powstanie placówek przyzakładowych, jednak żaden sposób nie zobowiązano właścicieli manufaktur do ich zakładania. Logiczne więc, że większość przemysłowców była niechętna do ponoszenia takich kosztów. Jedną z pierwszych placówek otworzył K. Scheibler w 1876 r. Do 1912 r. powstały w sumie 23 szkoły fabryczne.

Miasto 4 kultur

Przy tym wszystkim Łódź była bardzo wielokulturowa. Oprócz Polaków inteligencję i elitę techniczną stanowili Niemcy i Żydzi, zaś aparat administracyjny należał się do Rosjan. To ważne z perspektywy tego, co za chwilę ma się wydarzyć.

Otóż jesteśmy w roku 1914.

5 grudnia, podczas I wojny światowej, po klęsce poniesionej przez wojska rosyjskie w bitwie pod Łodzią, administracja rosyjska rozpoczęła ewakuację z miasta. 6 grudnia zaś do Łodzi wkraczają wojska niemieckie, i tym samym rozpoczyna się okres okupacji miasta.

Łódź zostaje postawiona w dramatycznej sytuacji: z jednej strony traci wschód jako rynek zbytu, z drugiej zaś polityka niemiecka powoduje ogromną dewastację fabryk – z zakładów przemysłowych systematycznie rekwiruje się surowce, maszyny i części. Dewastacja fabryk to eliminacja polskiej konkurencji. W wyniku tego upadek przemysłu włókienniczego jest tylko kwestią czasu. Następuje to już w 1916 kiedy to (do 1918 roku) praktycznie cały przemysł zostaje unieruchomiony. W wyniku tego rzesze robotników tracą pracę, w sklepach zaczyna brakować podstawowych artykułów spożywczych, do tego ceny żywności wzrastają kilkunastokrotnie. Miasto zaczyna obejmować wielki głód. Rozpowszechniają się choroby, patologiczne zachowania stają się jedynym sposobem przetrwania. W celu ogrzania mieszkań rozkradane są drewniane części budynków i sprzętów.

Dużą rolę w zwalczaniu powszechnego ubóstwa i głodu odegrały ośrodki pomocy otwierane przez zrzeszenia robotnicze, organizacje społeczne i właścicieli fabryk.

Próbą „naprawienia” Łodzi było także stworzenie przez Christophera Rancka planu regulacyjnego, który porządkował strefy miejskie ten urbanista z Hamburga, Przybył do Łodzi na zaproszenie Leopolda Skulskiego. W 1918 roku Ranck musiał jednak wrócić do Niemiec.

Próby

Do 1918, czyli zakończenia I Wojny Światowej, liczba mieszkańców zmalała o ok. 38%. Przemysł łódzki poniósł ogromne straty materiałowo-finansowe i nigdy już nie osiągnął stanu produkcji sprzed jej wybuchu. Wydarzenia z lat 1914-1918 przesądziły o przyszłości miasta.

W listopadzie 1918 r. Łódź, stanowiąc drugi co do wielkości ośrodek miejski w Polsce, po raz pierwszy w historii uzyskała rangę ośrodka administracji regionalnej, stając się siedzibą władz wojewódzkich.

Łódź pragnęła się podnieść. Jednak ze względu na silną pozycję mniejszości narodowych w mieściei zniszczony, przemysłowy charakter, miasto było pozbawione wsparcia ze strony państwa polskiego. Aby się rozwijać – to samorząd musiał działać. Ogromnym wysiłkiem magistrat sfinansował budowę sieci szpitali i szkół. Wprowadzono też powszechny obowiązek szkolny. Do 1939 r. jednak nie ulokowano tu ani jednego uniwersytetu.

W 1924 r. wybudowano brakujące połączenie kolejowe w kierunku północnym, łącząc Łódź z Toruniem i Gdańskiem przez Zgierz, Łęczycę i Kutno. Zaś jedną z głównych inwestycji transportowych kraju – magistralę węglową – wytyczono w latach 1928–1933: 35 km na zachód od Łodzi, zaprzepaszczając szanse na dogodne połączenie miasta z południem kraju.

Prace Rancka kontynuował jego współpracownik – Adolf Goldberg. Niestety z powodu nieporozumień z władzami wkrótce zrezygnował z posady. Plan z 1917 roku odrzucono, nazywając go „niemieckim”. W II Rzeczpospolitej oczekiwania wobec odrodzonego państwa były olbrzymie, a politycy chcieli wykazać się ponadprzeciętną inicjatywą.

Mierzyć siły na zamiary

W 1930 został przyjęty przez Radę Miejską plan regulacyjny stworzony przez warszawskiego urbanistę Jerzego Michalskiego i Tadeusza Tołwińskiego. Założenia obejmowały przesunięcie centrum na zachód, wykorzystanie kolei obwodowej, podział miasta na strefy oraz poszerzenie ulic, również kosztem historycznej zabudowy. Plan został skrytykowany między innymi przez Koło Architektów w Łodzi oraz Łódzkie Stowarzyszenie Architektów. Christopher Ranck poproszony o opinię stwierdził zaś, że plan sporządzono bez odpowiednich badań, a jego założenia są niemożliwe do realizacji.

Równolegle pojawiła się koncepcja tzw. Wielkiej Łodzi. Plan zakładał włączenie w jego granice terenów, które znajdowały się pod wpływem Łodzi i/lub w jej bezpośrednim sąsiedztwie. Z koncepcji tej nigdy do końca nie zrezygnowano – pomysł zaważy na losach miasta w kolejnych dziesięcioleciach.

Zaraz miał nadejść rok 1939.

Trudów ciąg dalszy.

Łódź została zajęta przez wojska niemieckie 8 września 1939 r. Początkowo miała to być stolica Generalnego Gubernatorstwa, ostatecznie jednak wcielono miasto do Rzeszy, następnie zmieniono nazwa miasta na Litzmannstadt.

Miasto było dalej wielokulturowe. Jedynie 55% mieszkańców miasta stanowili Polacy, niecałe 35% Żydzi, a 10% Niemcy.

Pamiętacie, jak mówiłam, że na Piotrkowskiej nie mogli zamieszkać Żydzi? De facto, mogli oni zamieszkiwać tylko jeden obręb. Dzisiaj jego centrum już nie istnieje. Zastąpił go park. 

Ten teren to tylko fragment getta. Był to bufor między częścią aryjską a żydowską.  Miejsce, w którym znajduje się obecnie park początkowo był zbiornikiem stawem na rzece Łódce, gdy pod koniec XIX wieku zbiornik osuszono, a rzekę ujęto w kanał, zaczęła się zabudowa tego terenu. Mieszkańcami tego rejonu byli przede wszystkim niezamożni Żydzi trudniący się drobnym handlem i rzemiosłem. W dzielnicy znajdował się m.in. Targ rybny, a w północnych krańcach dzisiejszego parku stała synagoga wielka, tzw. Altstedt. 

W 1941 roku władze okupacyjne zdecydowały o wyburzeniu części budynków, chcąc w ten sposób zarysować południową granicę getta łódzkiego. Całą żydowską ludność miasta (ok. 160 tys. osób) zamknięto w getcie utworzonym na Bałutach w północnej, najstarszej i najbardziej zaniedbanej dzielnicy. W skali miasta był to znaczący obszar. 
  

Getto to było pierwszym w pełni odizolowanym od świata zewnętrznego gettem na terenie Polski i największym po warszawskim.

Końca okupacji hitlerowskiej w Łodzi doczekało 877 osób.

W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. okupanci przeprowadzili tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt. W sumie podczas okupacji, w lesie koło Lućmierza, Niemcy zamordowali ok. 30 tys. osób. Byli to głównie więźniowie narodowości polskiej i żydowskiej z Radogoszcza i getta łódzkiego.

W czasie II wojny światowej ludność Łodzi zmniejszyła się z 670 do 300 tys. mieszkańców.

Poradzimy sobie

Zdobycie Łodzi przez wojska Armii Czerwonej nastąpiło 19 stycznia 1945 roku. Łódź pełniła tymczasową funkcję stolicy, co było spowodowane całkowitym zniszczeniem Warszawy, potem miasto ponownie stało się siedzibą władz województwa.

Znacznym zniszczeniom uległ przemysł, zdewastowanych było wiele budynków, a maszyny niezdatne do uzytku. Mimo to reaktywowano produkcję w łódzkich zakładach – w latach 1945–1989 m.in. w ramach „Programu Rozwoju i Modernizacji Łodzi” zmodernizowano ponad 140 łódzkich zakładów przemysłowych. W 1945 powstała Wytwórnia Filmów Fabularnych, która wkrótce stała się największym ośrodkiem produkcji filmowej w Polsce.

Po wojnie pierwsze większe działania urbanistyczne podjęto dopiero pod koniec lat 40. Na terenie dawnego getta, gdzie na zdewastowanym obszarze miały powstać nowe osiedla mieszkaniowe planowano utworzenie wzorcowej dzielnicy. Plany te musiały jednak zostać zrewidowane. Ze względu na pilne potrzeby mieszkaniowe trzeba było zminimalizować skalę wyburzeń. W otoczeniu rynku staromiejskiego i placu Kościelnego powstało niewielkie osiedle, a na trzech pierzejach Starego Rynku, wzniesiono wówczas nową „starówkę”, w socrealistycznym (a jakże by inaczej) wydaniu. Powstanie nowej zabudowy poskutkowało korektą sieci ulicznej. Na zdewastowanych terenach po gettcie, w dawnej dolinie rzeki Łódki, utworzono 18-hektarowy park Staromiejski.

Ostre cięcie

Na początku lat 50. na zachód od piotrkowskiej, przebito ulicę Zachodnią, którą połączono w ten sposób z ulicami B. Limanowskiego i Zgierską. Została ona poszerzona do dwóch jezdni i obudowana socrealistycznymi domami. Część z tych założeń zbudowano na terenie dawnego, założonego w 1811 r., cmentarza żydowskiego, który tym samym uległ likwidacji.

Opracowany w 1958 r. ogólny plany zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi do 1980 r. zakładał rozpoczęcie na dużą skalę budownictwa mieszkaniowego wielorodzinnego, stopniowe przenoszenie przemysłu, skupionego dotychczas w centrum miasta, poprawę systemu komunikacyjnego, rozwój terenów zielonych oraz rozszerzenie sektora usług. Powstała Trasa W-Z – główna arteria komunikacyjna Łodzi na kierunku wschód-zachód łącząca dwa największe łódzkie osiedla Widzew Wschód (na wschodzie) i Retkinię oraz w latach 70. XX wieku wzdłuż torów kolejowych. Aleja Włókniarzy, która była powodem wyburzeń historycznej zabudowy.

Będzie dobrze

W marcu 2015 decyzją Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego krajobraz Łodzi trafił na listę „Pomników historii” jako „wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”.

Łódzki „pomnik historii” obejmuje: układy urbanistyczne pl. Wolności, ul. S. Moniuszki i ul. Piotrkowskiej wraz z zespołem fabryczno-rezydencjonalnym Ludwika Geyera, zespoły fabryczno-rezydencjonalne i zespoły cmentarzy.
Ogromny obszar zabudowy jest nieporównywalny do innych miast w Polsce:

Charakterystycznym elementem w Łodzi są wielkie kwartały – znacznie większe niż kwartały np. w Barcelonie (o której pisałam tutaj)typowy kwartał łódzki odpowiadać może nawet 6 kwartałom z Barcelony.

Pod wrażeniem będziemy też widząc ile wspaniałych fabryk znajdziemy te terenie tego miasta:

Sznytu dodają także miejskie murale:

Co dalej?

Łódź wydaje się powoli dostrzegać swoje atuty. Widać, że jej tożsamość jest silna, nie ucieka od tego, co było. Miasto podejmuje działania: wprowadzony został Specjalna Strefa Rewitalizacji w ramach gminnego programu rewitalizacji, uchwalono także projekt mia100 kamienic, mający pomóc w odnowieniu i wyremontowaniu kamienic. Te działania są niezwykle ważne – pomagają wyczuć zmianę, działają na zasadzie przeciwdziałania efektowi zbitej szyby – w ładnej przestrzeni zachowujemy się lepiej. Także nowe władze miasta zaczynają PR’owo całkiem zgrabnie prowadzić miasto. Ale… no właśnie. To wszystko trochę nie wystarcza. Oczywiście, te wszystkie działania są maksymalnie potrzebne, wiemy, że by coś się zmieniło, potrzebne jest pewne sprzężenie zwrotne, wynikające z tego, jak zaczniemy globalnie postrzegać to miasto. 

Łódź potrzebuje realnych działań, de facto od zaraz. Dlaczego? Bo wciąż zmaga się z całkiem pokaźnym odsetkiem bezrobocia, a statystyki dotyczące bezpieczeństwa wcale nie są lepsze. To miasto jest prawdziwą perełką, niespotykanym dziedzictwem, o które musimy walczyć. Potrzeba tu bardzo lokalnej, dopasowanej do potrzeb miasta strategii, planu, jaki miała matka chrzestna dla Kopciuszka, magicznej mocy do działania i przemiany oraz ogromnej wytrwałości w egzekwowaniu planu.

Mam nadzieję, że tekst ten pozwolił Wam spojrzeć inaczej na to miasto. Dla mnie Łódź to wyjątkowe miejsce i trzymam za nią mocno kciuki. O tym jednak co i jak ma się wydarzyć, by było lepiej już niedługo zrobię kolejny artykuł.

Stay tuned!

Znajdź mnie na:

https://www.facebook.com/pieingcafe/

https://www.instagram.com/pieing/https://pieing.cafe/https://patronite.pl/pieing