Czy miasto może być naprawdę przyjazne osobom LGBTQ+ – nie tylko w deklaracjach, ale w codziennym życiu?
W Polsce wciąż rzadko mówi się o tym, co to znaczy tworzyć przestrzeń, w której osoby LGBTQ+ mogą żyć bezpiecznie i godnie. Miasta przyjazne to nie tylko te, które potrafią sprzeciwić się dyskryminacji. To miejsca, gdzie dostęp do opieki zdrowotnej, mieszkań, edukacji bez przemocy i udział w życiu publicznym nie zależy od orientacji czy tożsamości płciowej.
Zobacz, jakie konkretne działania podejmują światowe metropolie – i jak mogą inspirować zmiany w polskich miastach.
Co sprawia, że miasto jest przyjazne osobom LGBTQ+?
W polskiej debacie publicznej samo pojawienia się tematu osób LGBTQ+” bywa odbierane jako kontrowersyjne. W ciągu ostatnich kilku lat w wielu miejscowościach pojawiły się uchwały o tzw. „strefach wolnych od LGBT”, a temat równości został wciągnięty w ostrą, często populistyczną retorykę polityczną. Tęczowa flaga, która w innych krajach bywa neutralnym symbolem różnorodności, w Polsce stała się – w oczach części opinii publicznej – znakiem światopoglądowego sporu.
Właśnie dlatego tak istotne jest, by pytanie o miasto przyjazne osobom LGBTQ+ nie ograniczało się do symboli czy deklaracji. Co to właściwie znaczy w praktyce? Jakie działania podejmują samorządy, by zapewnić wszystkim mieszkańcom równość, bezpieczeństwo i dostęp do usług – niezależnie od tożsamości płciowej czy orientacji seksualnej?
Chodzi tu nie o „promowanie ideologii”, jak próbują to przedstawiać niektóre środowiska, ale o realną odpowiedź na potrzeby ludzi, którzy często mierzą się z wykluczeniem, przemocą lub nierównym traktowaniem. Miasta, które chcą być inkluzywne, muszą myśleć o tym szeroko.
Dostępna i kompetentna opieka zdrowotna – nie tylko w teorii
W miastach przyjaznych osobom LGBTQ+ opieka zdrowotna nie kończy się na braku jawnej dyskryminacji. Chodzi o coś więcej: o aktywne tworzenie systemu, który uwzględnia specyficzne potrzeby zdrowotne osób LGBTQ+. Oznacza to dostęp do psychoterapii afirmatywnej, leczenie HIV, ale i dostęp do terapii hormonalnej i operacji afirmujących płeć.
San Francisco – wzór miasta przyjaznego osobom LGBTQ+
San Francisco od lat uchodzi za jedno z najbardziej przyjaznych miast dla społeczności LGBTQ+, szczególnie dla osób transpłciowych. Już w 1996 roku tamtejsza Human Rights Commission rozpoczęła projekt mający na celu usunięcie wykluczeń z miejskich polis ubezpieczeniowych. Dzięki temu pracownicy miejscy, emeryci i ich bliscy zyskali dostęp do świadczeń związanych z tranzycją – takich jak terapia hormonalna, konsultacje psychologiczne czy operacje (np. mastektomia, histerektomia, operacje). San Francisco było także pierwszym miastem w USA, które w ramach programu Healthy San Francisco zaczęło pokrywać koszty operacji korekty płci dla nieubezpieczonych mieszkańców.
Obecnie w ramach Gender Health SF osoby objęte lokalnymi programami zdrowotnymi (w tym Medi-Cal i Medicare) mogą skorzystać z szerokiej gamy usług afirmujących płeć: od terapii hormonalnej, przez konsultacje psychologiczne, po operacje takie jak waginoplastyka, falloplastyka czy feminizacja twarzy (źródło).
Miasto inwestuje również w rozwój specjalistycznych placówek medycznych LGBTQ+. Przykładami są Lyon-Martin Community Health Services, St. James Infirmary, Trans Thrive czy zasłużone UCSF LGBT Resource Center. Ich działalność wspiera zarówno Departament Zdrowia Publicznego San Francisco, jak i Office of Transgender Initiatives, które dbają o równość dostępu do usług medycznych oraz pomoc społeczną.
W działania na rzecz społeczności zaangażowane są nie tylko organizacje ogólnokrajowe, takie jak Human Rights Campaign, ale także lokalne grupy – m.in. Transgender Law Center, SF LGBT Center czy inne inicjatywy rzecznicze, które promują dobre praktyki w zakresie opieki nad osobami LGBTQ+.
Toronto i Berlin – miasta przyjazne osobom LGBTQ+
W Toronto działa Sherbourne Health – jedno z najbardziej znanych w Kanadzie centrów zdrowia, oferujące kompleksową opiekę medyczną i psychologiczną dla osób transpłciowych, niebinarnych i queer. Placówka prowadzi specjalistyczne programy zdrowotne, m.in. Supporting Our Youth, który łączy młodzież z przyjaznymi lekarzami, mentorami, wsparciem w procesie tranzycji oraz pomocą mieszkaniową. Oprócz opieki zdrowotnej Sherbourne organizuje także działania edukacyjne, warsztaty prozdrowotne i grupy wsparcia, integrując pomoc medyczną z edukacją i wsparciem społecznym (źródło).
Mimo funkcjonowania uniwersalnego systemu zdrowia, badania pokazują, że osoby LGBTQ+, szczególnie osoby transpłciowe, nadal spotykają się z nierównym traktowaniem i barierami w dostępie do opieki. Właśnie dlatego świadomość i odpowiednie szkolenia personelu medycznego mają kluczowe znaczenie dla poprawy sytuacji społeczności 2SLGBTQ.
W Berlinie powstały kliniki informed consent, które umożliwiają rozpoczęcie terapii hormonalnej bez wielomiesięcznych testów psychologicznych. Zamiast tego stosowany jest proces świadomej zgody – oparty na wzajemnym zaufaniu i szacunku wobec autonomii osób transpłciowych. To ogromna zmiana w kierunku inkluzywnej opieki zdrowotnej.
Berlin podejmuje też konkretne działania na rzecz uchodźców LGBTQ+. Miasto finansuje wyspecjalizowane ośrodki zdrowia i schroniska, takie jak LGBTIQ shelter otwarty w 2016 roku, oferujące zakwaterowanie, opiekę psychologiczną i wsparcie osobom ubiegającym się o azyl. Dzięki temu osoby w szczególnie trudnej sytuacji życiowej zyskują dostęp do bezpiecznej przestrzeni i adekwatnych usług.
Bezpieczne mieszkanie, czyli realne wsparcie zamiast pustych obietnic
Choć dostęp do opieki zdrowotnej to jeden z fundamentów równości, równie ważne jest poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji w codziennym życiu – zwłaszcza w kwestii mieszkania. Wiele osób LGBTQ+ doświadcza wykluczenia nie tylko w gabinetach lekarskich, ale też na rynku najmu i w przestrzeni mieszkaniowej.
Miasta przyjazne osobom LGBTQ+ wiedzą, że stabilne mieszkanie to fundament godnego życia. Ale same przepisy zakazujące dyskryminacji to za mało. Potrzebne są działania systemowe, które reagują na wysokie ryzyko bezdomności wśród młodzieży queer oraz na wykluczenie osób starszych LGBTQ+.
Nowy Jork słynie z rygorystycznych kontroli rynku najmu. Miejska Komisja Praw Człowieka prowadzi testy, w których podstawieni „lokatorzy” sprawdzają, czy właściciele mieszkań odmawiają najmu ze względu na orientację seksualną lub tożsamość płciową. Dodatkowo w mieście funkcjonuje wiele schronisk i programów mieszkań wspomaganych dla młodzieży LGBTQ+, takich jak Ali Forney Center.
Toronto wspiera domy przejściowe (transitional housing), w których osoby LGBTQ+ mogą przebywać dłużej niż kilka dni. Pobyt obejmuje pełny dostęp do wsparcia psychologicznego i pomocy prawnej. Funkcjonują również programy dla osób żyjących z HIV/AIDS (np. Fife House) oraz planowane są inwestycje w mieszkania dla seniorów LGBTQ+, którzy często czują się wykluczeni w standardowych domach opieki.
W Berlinie powstały projekty mieszkań wspieranych dedykowanych osobom LGBTQ+ w starszym wieku – uznając, że dyskryminacja nie kończy się wraz z przejściem na emeryturę. Władze miasta traktują społeczność LGBTQ+ jako pełnoprawnych interesariuszy miejskich planów mieszkaniowych.
Publiczne bezpieczeństwo
Dla osób LGBTQ+ poczucie bezpieczeństwa w przestrzeni publicznej jest warunkiem korzystania z miasta. Niestety, przestępstwa na tle nienawiści nadal są codziennością – nawet w krajach uchodzących za tolerancyjne. Dane FBI pokazują, że w 2023 roku w USA wzrosła liczba przestępstw motywowanych uprzedzeniami wobec tożsamości płciowej – mimo spadku ogólnej przestępczości.
Miasta przyjazne osobom LGBTQ+ odpowiadają na to nie tylko przepisami, ale i strukturami organizacyjnymi. W Waszyngtonie DC działa specjalna jednostka policji – LGBT Liaison Unit – zajmująca się relacjami ze społecznością i rozwiązywaniem przestępstw z nienawiści. W Berlinie funkcjonują tzw. Ansprechpersonen für LSBTI – oficerowie kontaktowi przeszkoleni w temacie orientacji i tożsamości.
San Francisco, Nowy Jork czy Sydney organizują szkolenia z zakresu wrażliwości kulturowej dla funkcjonariuszy – aby osoby LGBTQ+ mogły bez obaw zgłaszać przestępstwa. Wiele miast wprowadza też specjalne oznaczenia „bezpiecznych miejsc” – punktów, gdzie osoby LGBTQ+ mogą uzyskać pomoc.
Miasta przyjazne osobom LGBTQ+ – czy to możliwe w Polsce?
Między deklaracjami a codziennością
W Polsce, w przeciwieństwie do wielu miast zachodnich, podstawowe elementy równościowe nadal należą do rzadkości. Między 2019 a 2021 rokiem ponad 90 samorządów przyjęło uchwały przeciwko „ideologii LGBT”, co doprowadziło do postępowania Komisji Europejskiej i utraty środków unijnych przez niektóre z nich (OKO.press, OKO.press – KE wszczyna procedurę, OKO.press – Komisarz UE o funduszach). Do końca września 2019 roku takie uchwały, deklaracje i stanowiska przyjęły łącznie 24 gminy, 18 powiatów oraz 4 województwa, głównie w południowo-wschodniej części kraju.
Równolegle, w największych polskich miastach zaczęły pojawiać się pierwsze lokalne polityki równościowe. Warszawa wdrożyła Deklarację LGBT+, Gdańsk przyjął Model na rzecz Równego Traktowania, a w Poznaniu powołano Pełnomocniczkę ds. równości. Choć to ważne kroki, mają one charakter punktowy i nie przekładają się na zmianę sytuacji w skali całego kraju.
Dyskryminacja i przemoc wobec osób LGBTQ+
Z raportu Kampanii Przeciw Homofobii z lat 2019–2020 wynika, że ponad połowa osób LGBTQ+ w Polsce doświadczyła przemocy fizycznej, a 13% przemocy seksualnej (KPH, raport 2019–2020). Aż 62% badanych nie czuje się bezpiecznie w przestrzeni publicznej, a 44% ukrywa swoją tożsamość w miejscu pracy (KPH, raport 2023).
Dane dotyczące zdrowia psychicznego są alarmujące – wysoki odsetek respondentów deklaruje objawy depresji, a myśli samobójcze pojawiają się znacznie częściej niż w populacji ogólnej.
Bezdomność i brak wsparcia
Wielu młodych ludzi LGBTQ+ doświadcza bezdomności po odrzuceniu przez rodzinę. W Polsce brakuje dla nich dedykowanych schronisk i systemowego wsparcia. Zaufanie do instytucji publicznych – takich jak policja czy opieka zdrowotna – utrzymuje się na dramatycznie niskim poziomie.
Reakcje instytucji i działania prawne
Rzecznik Praw Obywatelskich wielokrotnie interweniował przeciwko dyskryminującym uchwałom, kierując skargi do wojewódzkich sądów administracyjnych. W wyniku tych postępowań wiele z nich zostało uznanych za nieważne – z powodu naruszenia zasady legalizmu, dyskryminacji i ingerencji w prawa obywateli.
Do 2024 roku wszystkie uchwały przeciwko „ideologii LGBT” z lat 2019–2020 zostały unieważnione przez sądy administracyjne, a wyroki te w wielu przypadkach stały się prawomocne (źródło: RPO).
Dlaczego warto dążyć do miast przyjaznych osobom LGBTQ+?
Tworzenie bezpiecznych, włączających i sprawiedliwych przestrzeni dla osób LGBTQ+ to nie tylko obowiązek wynikający z praw człowieka, ale też realna inwestycja w jakość życia mieszkańców, spójność społeczną i rozwój miast. Tam, gdzie osoby LGBTQ+ mogą żyć bezpiecznie i godnie, lepiej funkcjonują usługi publiczne, rośnie zaufanie społeczne, a miasta stają się atrakcyjniejsze zarówno dla mieszkańców, jak i inwestorów.
Miasta nie muszą czekać na zmianę prawa krajowego, by wspierać równość. Mogą już teraz tworzyć lokalne strategie, zapewniać bezpieczne miejsca, szkolić urzędników i wspierać organizacje działające na rzecz praw człowieka. W wielu krajach to właśnie miasta stały się laboratoriami zmiany.
Co możemy zrobić, zanim nasze miasta naprawdę staną się przyjazne?
Nie musisz być politykiem, żeby wspierać równość. Zmiana społeczna często zaczyna się od drobnych działań – tych, które można podjąć tu i teraz, niezależnie od miejsca zamieszkania czy zawodu.
➡️ Reaguj, gdy widzisz przemoc lub mowę nienawiści – w przestrzeni publicznej i w internecie. Zgłaszaj takie sytuacje odpowiednim instytucjom lub platformom. Milczenie utrwala normy wykluczające.
➡️ Sprawdź, jak działa Twoja szkoła, uczelnia, miejsce pracy – czy są dostępne procedury antymobbingowe i antydyskryminacyjne? Czy osoby LGBTQ+ mogą się tam czuć bezpiecznie? Jeśli nie – pytaj, sugeruj zmiany, włączaj się w działania.
➡️ Popieraj lokalne inicjatywy na rzecz równości – od marszów równości po edukację antydyskryminacyjną, spotkania społeczności czy zbiórki na schroniska dla młodzieży LGBTQ+. Dla wielu osób to nie „ideologia”, ale warunek przetrwania.
➡️ Głosuj świadomie – samorząd ma realny wpływ na to, czy Twoje miasto będzie miejscem przyjaznym dla wszystkich. Sprawdzaj, co mówią (i robią) kandydaci w sprawach równości i przeciwdziałania przemocy.
➡️ Nie zakładaj, że w Twoim otoczeniu „nie ma takich osób” – być może są, tylko się nie ujawniają z obawy przed reakcją. Zadbaj o to, by być osobą, przy której inni czują się bezpiecznie.
Tworzenie miast przyjaznych osobom LGBTQ+ to nie jednorazowy gest, ale proces. Wymaga odwagi – zarówno po stronie instytucji, jak i zwykłych mieszkańców. Nie wszystko da się zmienić od razu. Ale wiele można zacząć właśnie dziś – od siebie, od rozmowy, od sprzeciwu wobec obojętności.
