Zarządzanie miastem - jak to robić efektywnie?

Jakie są przykłady dobrych miast? Czy istnieje miasto idealne? Jak sprawić, żeby nasze miasto było dobre? Te i podobne pytania często dostaję w różnych wywiadach, na lajwach i konferencjach. Co odpowiadam? Najczęściej: “nie ma takich miast”. Jak to możliwe?

Miasto to organizm, system naczyń połączonych. Jednocześnie to żywa i rozwijająca się struktura, która ciągle się transformuje. Podstawą istnienia miasta są ludzie, a Ci są zmienni. Trzeba więc odpowiadać na te ciągłe wyzwania, a jednocześnie trwać przy opracowanych strategiach rozwoju i odpowiadać na inne, coraz nowsze i trudniejsze do rozwiązania problemy. Dlatego też zaraz po mojej odpowiedzi, dorzucam: “są za to ludzie, którzy w dobry sposób miastem zarządzają”.

Miasto bez ludzi to tylko budynki, ulice i przestrzenie. Można więc mówić o tym, że mamy “ciekawy układ urbanistyczny”, ale nie ma czegoś takiego jak “dobre miasto”. Jest o czym mówić natomiast w kwestii zarządzania miastem.

Tworzenie miasta to skomplikowany proces, dlatego też w Urzędach Miast mamy całkiem sporo wydziałów. Jednocześnie zwiększająca się liczba ludzi mieszkających w ośrodkach miejskich sprawia, iż uświadamiamy sobie, że tylko dobre zarządzanie miastem może spowodować, że będzie się w nich dobrze żyło.

Zorganizować przestrzeń

Procesy urbanizacji pokazują wprost, że człowiek do miast dąży. Od XIX wieku tworzenie osad postępuje jak szalone na całym świecie. Przez większość czasu trwania ludzkości żyliśmy w małych społecznościach, niezależnie od lokalizacji. W ciągu ostatnich kilku stuleci – a zwłaszcza w ostatnich dekadach – sytuacja uległa radykalnej zmianie. Nastąpiła masowa migracja ludności z obszarów wiejskich do miejskich. Obecnie ponad 4 miliardy ludzi (55%), czyli ponad połowa świata – żyje na obszarach miejskich.

ONZ szacuje, że to przełomowe wydarzenie – kiedy liczba ludzi na obszarach miejskich przewyższyła liczbę mieszkańców obszarów wiejskich – miało miejsce w 2007 roku.

Zmiany w urbanizacji na przestrzeni ostatnich 500 lat. Z pewnością będą miały one wpływ na zarządzanie miastem w przyszłości. — https://ourworldindata.org/urbanization
Na wykresie: szacunki z ONZ World Urbanization Prospects dotyczące liczby ludzi na całym świecie mieszkających na obszarach miejskich i wiejskich. W 2017 r. na obszarach miejskich mieszkało 4,1 miliarda ludzi.

Problem urbanizacji w ostatnich latach stawał się coraz bardziej widoczny i słyszalny w światowej dyskusji. Dlatego w 1978 roku, w następstwie pierwszej Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie osiedli ludzkich i zrównoważonego rozwoju miast (tzw. Habitat I, Vancouver, 1976) powstał Program Narodów Zjednoczonych ds. Osiedli Ludzkich (UN-Habitat). ONZ zobowiązało się w nim do promowania miast zrównoważonych pod względem społecznym i środowiskowym w celu zapewnienia wszystkim odpowiedniego schronienia. Działalność UN-Habitat wywodzi się zaś z Agendy przyjętej przez Konferencję Narodów Zjednoczonych w sprawie osiedli ludzkich (Habitat II) w tureckim Stambule w 1996 roku.

Agendy ONZ

Bliźniacze cele Agendy Habitat to odpowiednie schronienie dla wszystkich i rozwój zrównoważonych osiedli ludzkich w zurbanizowanym świecie. Początkowo działała jako United Nations Centre for Human Settlements (UNCHS-Habitat). Na mocy rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr A/56/206 (z 1 stycznia 2002) przekształcona w pełnoprawny program ONZ. Siedziba ONZ-Habitat mieści się w Biurze Narodów Zjednoczonych w Nairobi w Kenii.

Linia czasowa pokazująca wszystkie dotychczasowe przedsięwzięcia poświęcone urbanizacji. — Źródło: https://habitat3.org/the-new-urban-agenda

Agencja Narodów Zjednoczonych ds. Osiedlania się Ludzi oraz Zrównoważonego Rozwoju Obszarów Miejskich, zwana również The UN-Habitat, początkowo zajmowała się głównie wyzwaniami, jakie miała nieść gwałtowna urbanizacja. Obecnie działania tego organu skupiają się także na tworzeniu innowacyjnych strategii projektowania miast.

Główne dokumenty określające kierunek organizacji to Deklaracja z Vancouver w sprawie osiedli ludzkich, Agenda Siedliskowa, Deklaracja Stambulska w sprawie osiedli ludzkich, Deklaracja w sprawie miast i innych osad ludzkich w nowym tysiącleciu oraz Rezolucja 56/206 (Vancouver Declaration on Human Settlements, Habitat Agenda, Istanbul Declaration on Human Settlements, the Declaration on Cities and Other Human Settlements in the New Millennium, and Resolution 56/206).

Skąd taki pomysł?

Do 2025 roku około 440 szybko rozwijających się miast z tak zwanych “gospodarek wschodzących” może się przyczynić do prawie połowy światowego wzrostu gospodarczego. Dając im odpowiednie narzędzia, można im pomóc w urbanizacji. Będzie ona wspierać je pod kątem pozytywnego wpływu na klimat, dobrych i dostępnych miejsc pracy i poprawy jakości życia obywateli. To właśnie jest celem programu “The Global Future Cities” (GFCP). Głównym jego założeniem jest zaangażowanie lokalnych społeczności oraz zapewnienie pomocy technicznej. Odpowiednie zarządzanie miastem będzie pozwalało łagodzić skutki wysokiego poziomu ubóstwa. Jednocześnie zachęcać będzie do zrównoważonego rozwoju w oparciu o zasady planowania urbanistycznego i transportowego.

Kawałek historii

Nasze miasta rozwijają się w niespotykanym dotąd tempie, wyznaczając trendy społeczne, polityczne, kulturowe i środowiskowe na świecie. Zrównoważona urbanizacja jest jednym z najpilniejszych wyzwań stojących przed globalną społecznością w XXI wieku. W 1950 roku jedna trzecia ludności świata mieszkała w miastach. Zaledwie 50 lat później odsetek ten wzrósł do połowy. Wszystko wskazuje na to, że do 2050 roku będzie nadal rósł do poziomu dwóch trzecich populacji, czyli 6 miliardów ludzi. Obecnie Miasta są ośrodkiem dla większości krajowej produkcji i konsumpcji – procesów gospodarczych i społecznych, które generują bogactwo i możliwości. Ale powodują również choroby, przestępczość, zanieczyszczenie i ubóstwo. W wielu miastach, szczególnie w krajach rozwijających się, mieszkańcy slumsów stanowią ponad 50% populacji i mają niewielki lub żaden dostęp do schronienia, wody i urządzeń sanitarnych. W tym miejscu ONZ-Habitat ma obowiązek zmieniać sytuację na lepsze.

Ponadto, wiele miast rozwijających się na całym świecie musi mierzyć się ze sporymi wyzwaniami. Problemy z klimatem, migracje, starzejące się społeczeństwo… wiele z tych czynników warunkuje kierunki zmian. W efekcie istnieją miejsca, które nie rozwijają się w zrównoważony sposób. Obecnie programy wspierające mają na celu tworzenie warunków pomagających krajom rozwijającym się robić to odpowiedzialnie i z korzyścią dla mieszkańców. GFCP, zapoczątkowany w 2015 roku w Wielkiej Brytanii, stara się wspierać szybko rozwijające się miasta (między innymi Brazylii, Indonezji, RPA i Turcji). W programie znajduje się 30 projektów rozdzielonych na 19 miast w 10 krajach. Skupia się on na dostarczaniu miastom wsparcia technicznego i strategicznego, co ma pomóc tym aglomeracjom w planowaniu przestrzennym i projektowaniu urbanistycznym, rozwoju zintegrowanych systemów transportowych i lepszej mobilności miejskiej oraz w tworzeniu lepszych strategii radzenia sobie ze zmianami klimatycznymi (pisałam o tym również w kontekście trendów urbanistycznych i miast przyszłości).

Zarządzanie miastem – kilka słów o celach

Wszystkie te działania podejmowane są w myśl polityki zrównoważonego rozwoju, czyli takiego sposobu gospodarowania zasobami, w którym zaspokojenie potrzeb obecnego pokolenia ma nie zmniejszać szans zaspokojenia potrzeb przyszłych pokoleń. W idei tej środowisko naturalne jest podstawą, gospodarka narzędziem, a dobrobyt społeczeństwa – celem.

Współczesne strategie rozwoju miast opierają się właśnie na założeniach zrównoważonego rozwoju. Ale jeszcze w XX w. nie było to takie oczywiste. Dążenie do tworzenia obiegów zamkniętych, nacisk na działania proekologiczne, walka o tereny zielone, przestrzenie wspólne i inkluzywne miejsca publiczne budujące społeczność – to niektóre z wielu zjawisk kształtujących obecnie strategiczne podejście do zarządzania miastami.

Przypomnijmy, że 193 państwa członkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych osiągnęły konsensus w sprawie dokumentu końcowego nowej agendy zrównoważonego rozwoju. Zatytułowano ją “Przekształcanie naszego świata: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030” i zawarto w niej 17 celów (oraz 169 zadań).

Są to:

Wyeliminować ubóstwo we wszystkich jego formach na całym świecie.
Wyeliminować głód, osiągnąć bezpieczeństwo żywnościowe i lepsze odżywianie oraz promować zrównoważone rolnictwo.
Zapewnić wszystkim ludziom w każdym wieku zdrowe życie oraz promować dobrobyt.
Zapewnić wszystkim edukację wysokiej jakości oraz promować uczenie się przez całe życie.
Osiągnąć równość płci oraz wzmocnić pozycję kobiet i dziewcząt.
Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi.
Zapewnić wszystkim dostęp do stabilnej, zrównoważonej i nowoczesnej energii po przystępnej cenie.
Promować stabilny, zrównoważony i inkluzywny wzrost gospodarczy, pełne i produktywne zatrudnienie oraz godną pracę dla wszystkich ludzi.
Budować stabilną infrastrukturę, promować zrównoważone uprzemysłowienie oraz wspierać innowacyjność.
Zmniejszyć nierówności w krajach i między krajami.
Uczynić miasta i osiedla ludzkie bezpiecznymi, stabilnymi, zrównoważonymi oraz sprzyjającymi włączeniu społecznemu.
Zapewnić wzorce zrównoważonej konsumpcji i produkcji.
Podjąć pilne działania w celu przeciwdziałania zmianom klimatu i ich skutkom.
Chronić oceany, morza i zasoby morskie oraz wykorzystywać je w sposób zrównoważony.
Chronić, przywrócić oraz promować zrównoważone użytkowanie ekosystemów lądowych, zrównoważone gospodarowanie lasami, zwalczać pustynnienie, powstrzymywać i odwracać proces degradacji gleby oraz powstrzymać utratę różnorodności biologicznej.
Promować pokojowe i inkluzywne społeczeństwa, zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wymiaru sprawiedliwości oraz budować na wszystkich szczeblach skuteczne i odpowiedzialne instytucje, sprzyjające włączeniu społecznemu.
Wzmocnić środki wdrażania i ożywić globalne partnerstwo na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Cel numer 11

Jako jeden z celów (numer 11) wskazuje się więc zrównoważony rozwój miast. Ich rola w osiąganiu celów zrównoważonego rozwoju jest trudna do przecenienia. Dodatkowo UN-Habitat przyjął na Konferencji Miejskiej Habitat III w Quito w październiku 2016 roku tzw. Nową Agendę Miejską. Jest to dokument, który zwraca szczególną uwagę na wyzwania związane z postępującą urbanizacją i proponuje możliwe kierunki działań. Wzmacnia tym samym misję Agendy 2030 w zakresie wspierania zrównoważonej urbanizacji. Nowa Agenda Miejska nawiązuje bezpośrednio do Agendy 2030. Jednocześnie rozszerza ją o wizję i priorytety rozwoju miast na kolejne 20 lat. To tu przeczytamy, że miasta powinny stawić czoła wyzwaniom i wykorzystać możliwości dla zrównoważonego i włączającego rozwoju gospodarczego.

Coraz mocniej kładzie się także nacisk na potrzebę zintegrowanego planowania, przeciwdziałanie zmianom klimatu i skutkom klęsk żywiołowych, w tym budowanie adaptacyjności społeczno-gospodarczej i środowiskowej w miastach. Nowa Agenda Miejska nadaje priorytet odpowiedniemu planowaniu i zarządzaniu w miastach. Ma to zapewniać wysoką jakość życia, zdrowie, bezpieczeństwo i rozwój gospodarczy. Promuje ona między innymi zrównoważoną mobilność miejską, zasadę partycypacji społecznej, czy ideę smart city.

Wspomniany program ma przygotować miasta do wykorzystania ich pełnego potencjału i jest dopasowany do ich różnych uwarunkowań. Jest to jak najbardziej zgodne z ideą zrównoważenia. Co bardzo istotne, program jest osadzony w lokalnych kontekstach: od uwarunkowań megamiast do miast średnich, będących zarówno kolebkami starożytnych cywilizacji, jak i niedokończonymi placami budowy.

Jak je zrealizować?

Cele dotyczące planowania i zarządzania miastem zostały ustalone w najważniejszych dokumentach. Są to między innymi agenda ONZ i Nowa Agenda Miejska oraz kilka innych (SDG, porozumienie paryskie, plan z Sendai). Mają one umożliwić im pokonywanie przeszkód i wyzwań z zakresu edukacji, majętności społeczeństwa, tworzenia miejsc pracy, eliminowania nierówności, ograniczenia emisji gazów cieplarnianych, redukowania ubóstwa, zapewniania gotowości na ewentualne skutki klęsk żywiołowych i wiele innych.

Dla przykładu, miasto Rangun w Mjanmie uczestniczy w projekcie “Zrównoważona rewitalizacja przestrzeni publicznych przez projektowanie partycypacyjne”. Długa nazwa, wiem, a myślenie o rewitalizacji i partycypacji przez polski pryzmat to może być coś, co powoduje gęsią skórkę. Ten program jednak ma na celu odblokowanie potencjału ukrytych zasobów miasta Yangon. W jaki sposób? Poprzez programy pilotażowe promujące uczenie się przez działanie.

Koncepcja ta odnosi się do teorii edukacji amerykańskiego filozofa Johna Deweya. To praktyczne podejście do uczenia się – oznacza, że uczący się muszą wchodzić w interakcję z otoczeniem, aby się przystosować i… czegoś nauczyć. Dewey zrealizował ten pomysł, zakładając University of Chicago Laboratory School. Jego poglądy odegrały ważną rolę w ustanawianiu praktyk progresywnej edukacji. Na przykład teoria uczenia się przez działanie została przyjęta przez Richarda DuFour i zastosowana do rozwoju profesjonalnych społeczności uczących się.

W tym wypadku postanowiono na demonstrację działań, mających na celu zwiększyć świadomość odnośnie zmian klimatu i zbudować odporność regionów przybrzeżnych na ich skutki. Wsparcie techniczne w ramach programu wzmocni zdolność samorządów lokalnych do realizacji konkretnych projektów oraz pomoże im kształtować odpowiednie regulacje, przepisy i metodologie w tym obszarze.

Wszystkie ręce na pokład

Program jest wspierany przez Biuro ds. Zagranicznych, Wspólnoty i Rozwoju Wielkiej Brytanii, a oprócz tego korzysta ze wsparcia partnerów w każdym kraju, w którym działa. To bardzo ważne, bo angażowanie wielu instytucji o różnych profilach z jednej strony zapobiega powielaniu złych schematów w działaniu. Z drugiej zaś walczy z silosowością, czyli oddzielaniem od siebie struktur, które powinny ze sobą współpracować (trawi to na przykład nasze urzędy). Partnerzy odpowiedzialni za wdrażanie programu zapewniają doradztwo, rekomendują rozwiązania czy podpowiadają, jakie techniczne usprawnienia można wprowadzić. Dzięki temu dochodzi do poprawy jakości życia w danym miejscu, a władze otrzymują wsparcie w zarządzaniu miastem. Dodatkowo zwiększa się też lokalną i globalną świadomość na temat inkluzywnej i zrównoważonej urbanizacji.

Strategia

Strategia obejmuje dwie fazy – pierwsza z nich to faza Strategicznego Rozwoju, a druga to faza Implementacji. Część pierwsza poświęcona jest budowaniu mocnych podstaw i trafnych założeń. Druga natomiast zapewnia miastom pomoc w realizacji projektów. Wiem, brzmi mało wiarygodnie, ale pomyślcie sami – ile strategii miast z Waszej okolicy jest rozwijanych na niepoprawnych wytycznych? Wszystkie decyzje, od spektakularnych Międzyzdrojów i ich wieżowców na plaży, aż po masowe wycięcia drzew na rynkach, są ugruntowane w strategiach o błędnych założeniach. Czy nie byłoby więc lepiej, gdyby ktoś na którymś etapie powiedział „sprawdzam” i zatrzymał tę karuzelę śmiechu i rozbawienia?

Dokładnie takie podejście pomogło zidentyfikować szeroki zakres interwencji w 19 miastach objętych programem GFCP. Sami widzicie, że ma to sens. Obecnie trwa 30 projektów, od tworzenia strategii i planów urbanistycznych, przez organizowanie systemów zarządzania przeciwpowodziowego, aż po zajęcie się dziedzictwem kulturowym w przestrzeniach publicznych. Co więcej, działania UN-Habitat skupiają się głównie na fazie Strategicznego Rozwoju Projektów, która tworzy podstawy do wdrożenia programu i osiągnięcia jego celów. Co ważne – ostatecznie przyczynia się to do realizacji Agendy 2030 na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Więcej informacji o procesach i metodologiach używanych w fazie Strategicznego Rozwoju można znaleźć w raporcie UN-Habitat.

Platforma

Aby zachęcić do wymiany wiedzy oraz wzajemnej nauki miast od siebie nawzajem, stworzono platformę do udostępniania wiedzy. Narzędzie to powstało, aby wspierać obieg informacji pomiędzy wieloma partnerami i interesariuszami programu. W zasadzie platforma ta ma upraszczać zbieranie i magazynowanie informacji oraz ułatwić dostęp do nich. Funkcjonuje ona jako repozytorium wiedzy.

Platforma wspiera miasta we wdrażaniu celów Nowej Agendy Miejskiej i GFCP poprzez opieranie się na założeniach pełnej inkluzywności oraz zrównoważonego rozwoju i odpowiedzialnego zarządzania miastem. Udostępniona tam wiedza łączy globalne trendy i informacje na temat urbanizacji z lokalnymi doświadczeniami. To także świetne źródło zasobów dla osób zainteresowanych urbanistyką.

W Polsce takimi platformami są na przykład baza dobrych praktyk Związku Miast Polskich lub baza innowacji PFR. W Unii Europejskiej funkcjonuje zaś URBACT, czyli program wymiany wiedzy i uczenia się na rzecz zintegrowanego, zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. Na portalu (http://urbact.eu/good-practices/) można się zapoznać z dobrymi praktykami, które zebrano na podstawie wybranych doświadczeń europejskich miast.

Zarządzanie miastem kluczem do sukcesu?

UN-Habitat szacuje, że w miastach żyje już ponad 50% światowej populacji, która wytwarza 70% globalnego PKB, konsumuje 60% energii i produkuje 70% odpadów. Jednocześnie miasta zajmują niespełna 3% powierzchni naszej planety. Obserwując jednak ich dynamiczny rozwój, w tym procesy eksurbanizacji, czyli niekontrolowanego rozlewania się miast, można założyć, że również ta liczba będzie rosnąć.

Każde miasto jest złożonym organizmem o niepowtarzalnej historii i tożsamości. Co więcej, jest systemem naczyń połączonych. Dlatego mądry rozwój miast, które stają się najważniejszymi miejscami ludzkości, jest kluczowy. Wiedza o różnych zasobach i potencjałach miejsca sprawia, że nowe strategie rozwoju są wyjątkowo skomplikowane, multidyscyplinarne i wymagają zaawansowanych analiz, które należy aktualizować. Skoro to takie skomplikowane, to może lepiej tego wcale nie robić? Błąd.

Zła strategia zarządzania miastem lub po prostu jej brak powoduje, że staje się ono chaotyczne. Brak strategii lub wadliwy kierunek rozwoju oznacza brak spójności miasta, gorsze gospodarowanie, a w efekcie niższą jakość życia. Z kolei opracowany, profesjonalny plan rozwoju miasta „tworzy efekt synergii, spinając ze sobą różne inwestycje w sensowną całość. Dobra strategia = pomysł na miasto. Właściwa diagnoza = sukces demograficzny, kulturowy, inwestycyjny, turystyczny i marketingowy miasta.” – jak to mawia prof. Hausner.

Reagowanie na wiele globalnych wyzwań związanych ze zrównoważonym rozwojem, takich jak zanieczyszczenia, skutki zmiany klimatu, zapewnienie wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu, powinno rozpocząć się od miast.

Można mnie znaleźć:
na fejsbuku
albo na intagramie